گنبدباز

این بنای تاریخی بر بالای یکی از رشته های کوه کرکس واقع در جنوب غربی شهر نطنز واقع گردیده وگنبدی آجری هشت ضلعی مشهور به گنبدباز می باشد که بر تختگاهی دایره مانند از سنگ لاشه به قطر تقریبی ۵/۱۰ متر و بلندی ۸۰ سانتی متر الی سه متر بر قله کوهی که بلندی آن از سطح زمین های پیرامون کوه در حدود دو هزار متر می باشد بنا شده است . در کتاب زندگانی شاه عباس اول به نقل از کتاب نقاوت الاثار فی ذکر الاخیار محمود بن هدایت الله افوشته ای نطنزی در باره چگونگی ساخت این گنبد چنین نوشته اند : « در نیمه بهمن ماه ۱۰۰۱ هجری قمری هنگامی که شاه عباس از اصفهان به قزوین می رفت یکی از باز های شاه عباس که به بازلوند معروف بود در نزدیکی قصبه نطنز در تعقیب کبکی به چاهی فرو شد و در اثر تر شدن بال و پر نتوانست با پرواز از چاه به در آید . پس از بیرون آوردن در اثر سرمای زیاد هوا مرد . به علت علاقه شاه به این باز فرمان داد تا بر فراز کوهی برجی به یادگار آن بنا نمایند و به دستور نجم الدین محمود بیک حاکم نطنز این گنبد ساخته شد . »

به گفته یکی از صاحبنظران « این ساختمان گوهری است در گنجینه هنر های معماری ایران زمین و ستاره ای است در آسمان هنر های زیبای این کشور . گنبدباز یکی از شاهکار های هنر معماری ایران است و طرح آن در نوع خود سرآمد و در محاسبه فنی بسیار ماهرانه و در امو تزئیناتی بی نهایت باسلیقه بوده است . جرزها که در حد اعلای تناسب معماری انتخاب شده اند بهترین شکل مقاوم زلزله را دارا می باشند و شگفت اینکه در سطح مقطع این جرزها چنان صرفه جویی به کار رفته که با محاسبات پیشرفته امروزی نمی توان کمترین تغییری در آن داد و یا صرفه جویی بیشتری به عمل آورد . اجرای این بنای ظریف با ابعاد کاملاً موزون و مناسب آن هم در یک محوطه بسیار محدود علیرغم راهی بسیار مشکل ، به حق یکی از عجایب هنری می باشد » . این بنا با شماره ۶۴۴ مورخ ۱۳۴۶/۱/۲۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.