محلات و بناهای تاریخی در کوی زیبای افوشته

افوشته دارای محله باغباد ، محله سادات یا میرسید ، محله بالا ، محله دیزاب و محله پایین می باشد و از دیرباز مرکز حکومت و اعیان نشین بوده و از این رو ساختمان هایی بزرگ و عالی در آن بنا کرده اند که تعدادی از آنها تا این زمان تا حدودی از آسیب های بی شمار محفوظ مانده اند . آثار تاریخی ارزشمند افوشته اکثراً توسط سید حسن حسینی مشهور به سید واقف از عرفای سده نهم هجری قمری ایجاد شده که از آثار نفیس و زیبای دوره گورکانیان به شمار می آید .
آثار ارزشمند تاریخی افوشته عبارتند از : بقعه سید حسن واقف ، مسجد جامع افوشته ، خانقاه سید واقف ، شربت خانه ، حمام افوشته ، گنبد میر سید ، خانه سورگاه و بقعه بابا شیخ علی مربوط به دوره گورکانی ، سرداب محله سادات ،مسجد غیاث ، قلعه و مسجد باغباد از زمان صفویه ، حسینیه ، خانه انتخاب سلطان ، خانه محقق الدوله ( عبدالله خان ایروانی ) ، آب انبار ، عصارخانه ، مسجد عبدالله خان ، تعدادی مسجد و خانه تاریخی دیگر از زمان قاجاریه

آرامگاه سید حسن واقف

کسانی که به نطنز وارد می شوند از جمله آثاری که توجه آنها را جلب می کند گنبدی است فیروزه فام بر فراز تپه های مشرف بر شهر نطنز که طراف آن را باغستان ها چون نگینی احاطه کرده است . این تپه را حصاری خشتی و قدیمی و ضخیم محصور می نماید که در سنوات اخیر قسمتی از حصار و آثار قلعه تخریب و به جای آن مدرسه ای ساخته شده که بایستی از اقدامات بعدی نظیر آن جلوگیری شود . این بنا آرامگاه سید حسن الحسینی مشهور به سید واقف از عرفای سده نهم هجری قمری است که دارای برجی مرتفع و هشت ضلعی با گنبد دوپوش و فیروزه رنگ و زیباست که رهگذران و بینندگان را به بالای تپه می کشاند . کتیبه ساقه گنبد به خط کوفی بنایی است .
گنبد که رو به شمال شرقی دارد دارای ایوانی است به ابعاد ۰۵/۲ × ۳ متر با طاق رومی نسبتاً مرتفع که بلندی آن تا هره در حدود ۷ متر است . به هر یک از ستون های طرفین آن دو نغول در دو مرتبه که در زمینه نغول پایینی طاقنمای تزئینی جاسازی شده است ، جلب توجه می کند . دیوار های ایوان نیز در طرفین هر یک دارای دو طاقنمای تزئینی در دو مرتبه بوده که طاقنمای پایینی به عرض ۸۳ سانتی متر و طاقنمای بالایی که در حدود یک متر بالاتر قرار گرفته دارای عرض دهنه ای در حدود یک متر است . ورودی گنبد که در انتهای ایوان قرار دارد در حدود ۶۰ سانتی متر از کف ایوان بلندتر و دارای طاقی هلالی شکل با عرض دهنه ۳۳/۱ متر می باشد . آرامگاه سید حسن واقف واقع در افوشته متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و در سال ۸۲۸ هجری قمری بنا شده است .این بنا در تاریخ ۰۸/۰۸/۱۳۵۲ به شماره ۹۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
در ورودی چوبی منبت کاری و لوحه منبت کاری بالای درب آرامگاه سید حسن واقف
آرامگاه دارای درب ورودی چوبی مبت کاری است با کتیبه چوبی در بالای آن . در متن مربع شکل قسمت بالایی لنگه های در علاوه بر نقوش منبت دو بیت شعر به خط ثلث کنده کاری شده است :
بده مرا تو خدایا در این خجسته سیر هـزار مایه شادی و فتح و نور و ظفر
به حرمت سه محمد به حق چهار علی به دو حسن و حسین و به موسی جعفر
در متن چوبی بالای در و در قسمت هلالی آن جمعاً هشت بیت شعر به خط ثلث کنده کاری شده که بیت سوم و چهارم آن گویای سال ساخت و اتمام بنا یعنی ۸۲۸ هجری قمری است .
به سال ثمان عشــرین از ثمانمائه به سعی صاحب این روضه مرتضی زمان
تمام شد به سعادت بنای این مرقد که روضه ای است منور ز روضه های جنان
ضریح منبت کاری داخل آرامگاه
ضریح چوبی نفیس داخل آرامگاه علاوه بر منبت کاری جالب و زیبا بر ستون های آن آیات قرآنی به طور برجسته کنده کاری شده است . ضریح که به ابعاد ۹۸×۲۱۶ و بلندی ۱۱۰ سانتی متر است بر ستون های جبهه جنوب شرقی آن این جمله ها کنده کاری شده است : « امر فرمود عالیجناب سیادت ماب مرتضی اعظم مجتبی اکرم صاحب الخیرات منبع الحسنات سید تاج الدوله و الدین حسن بن المرتضی المیر و سید شرف الدین حسین الحسینی به احداث این صندوق جهت مقبره خود . روض من ریاض الجنان عمل علیشاه بن فخرالدین نجار اصفهانی فی سنه تسع و خمسین و ثمانمائه » ( ۸۵۹ هجری قمری ) . در داخل آرامگاه در چوبی منبت کاری دیگری با تاریخ ۸۳۱ هجری قمری به دیوار نصب است که از مسجد جامع افوشته به این مکان منتقل شده است و در چوبی بزرگتری با نقوش منبت انتقالی از مسجد جامع افوشته نیز به دیوار داخلی آرامگاه نصب بود که در سال ۱۳۸۴ به سرقت رفت .

مسجد جامع افوشته

این مسجد که با خشت و آجر و گچ بنا شده و فاقد هر گونه تزئیناتی چون کاشی کاری و گچ بری است ، در اوایل قرن نهم هجری قمری بنا شده است گرچه به نظر برخی از کارشناسان بنای اولیه مسجد به ویژه بخش میانی شبستان مربوط به زمان سلجوقی است . طول مسجد از جنوب شرقی به به شمال غربی کشیده شده و مساحت آن در حدود ۴۱۰ متر مربع است که ۳۱۰ متر آن زیربنا و بقیه حیاط را تشکیل می دهد .
مسجد دارای دو ورودی یکی در سمت قبله و دیگری در سمت حسینیه است . ورودی سمت قبله دارای جلوخانی است با طاق رومی بلند با دهنه ای به عرض ۴۰/۳ متر و دو سکوی آجری در طرفین به عرض ۵۳ و ارتفاع ۳۹ سانتی متر و دریچه ای به بام در پای سقف . در ورودی به یک هشتی اتصال دارد که اطراف آن چهار طاقنمای هلالی فراهم شده و پله کانهای بام در طاقنمای غربی آن قرار دارد که با ۱۳ پله به بام اول و از آنجا با ۶ پله به بام سردر یا جلو خان و از سوی دیگر با ۸ پله به بام شبستان میانی مرتبط می شود . شبستان مسجد متشکل از سه قسمت میانی و بخش های جنبی است . قدیمی ترین بخش شبستان همان قسمت میانی است که دارای چهار طاق رومی برجسته و گود نسبتاً بلند می باشد . مسجد جامع افوشته متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و در تاریخ ۱۵/۰۸/۸۴ به شماره ۱۳۶۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانقاه سید واقف

خانه ای را که سید واقف در سال ۸۴۹ هجری قمری برای سکونت خویش احداث کرده بود در زمان وقف دارایی خود ( به سال ۸۵۷ هجری قمری ) آن را نیز در دایره شمول وقف قرار دادو خانقاه حسینی نامید که ازآن پس بدین نام مشهور شد . قسمت های مختلف این بنا شامل سردر یا جلوخان ، در خانقاه و حیاط خانقاه می باشند . جلوخان که به سردر خانقاه مشهور است به عرض دهنه ۷۰/۴ متر با دو سکو به عرض ۶۸ و بلندی ۷۰ سانتی متر در طرفین راهروی ورودی آن است . سقف این جلوخان بسیار بلند و از نوع طاق ضربی آجری با تزئینات مقرنس گچی بوده است . سه جبهه داخلی آن از کاشی های معرق با نقوش گوناگون پوشیده شده است . در سه طرف ایوان کتیبه کمربندی به عرض ۷۰ سانتی متر در زمینه لاجوردی به خط ثلث سفید وجود دارد که نام شاهرخ گورکانی ، نام بانی بنا « حسن بن حسین الحسینی » ، تاریخ اتمام بنا
« محرم سال ۸۴۹ هجری قمری و نام بنای این ساختمان « شیخ حسن بن نظام الدین بنای اصفهانی » خوانده می شود . در چوبی دو لنگه آن که هر یک به اندازه ۰۷/۱ ×۳۰/۲ متر است ، فاقد هر گونه نوشته یا تزئینی می باشد . سردر خانقاه افوشته متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و با شماره ۱۰۰۶ مورخ ۱۰/۰۷/۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شـربـت خانه یا بنای چهار صفه
شربت خانه تک بنایی است کم نظیر که به صورت ساختمانی با فضای مرکزی چهارگوش با دو گوشوار هشت بر و دو گوشواره شش بر در چهارگوش آن و چهار ایوان در چهار جبهه آن به چشم می خورد که بی تردید باارزش ترین اثر تاریخی نطنز از نظر هنری می باشد . بنای اولیه دو طبقه بوده و بر فراز طبقه دوم گنبدی وجود داشته است .
فضای داخلی اتاق مرکزی را تزئینات گچ بری و نقاشی های برجسته تا ارتفاع ۲۰/۱ متر از دیوار پوشانده که در نوع خود واقعاً بی نظیر است گرچه قسمت هایی از آن مورد دستبرد قرار گرفته و یا نابود شده است .
به گفته کارشناسان سازمان ملی حفاظت آثار باستانی بدون تردید با ارزش ترین اثر تاریخی افوشته از نظر هنری شربت خانه است و این بنا بیش از هر بنای دیگری در کوی افوشته و نطنز شایستگی رسیدگی و حفاظت دارد و بی توجهی به آن گناهی نابخشودنی است . (گزارش شماره ۴/۵۷۷۵ مورخ ۲۳/۱۲/۱۳۴۸ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی – دفتر فنی استان اصفهان) همچنین پس از بازدید هیات ایتالیایی ایزمئو در سال ۱۹۶۶ میلادی ( ۱۳۴۵ شمسی ) از این بنای ارزشمند گزارشاتی ارائه شده که در مجموعه نفیس میراث فرهنگی نطنز تالیف آقای سید حسین اعظم واقفی موجود می باشد که خلاصه آن بدین شرح است : « همان گونه که توضیح داده شد در این محل یک تک ساختمان را می بینیم که شاید در این زمان در نوع خود بی نظیرو منحصر به فرد باشد ». شربت خانه افوشته متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و در تاریخ ۱۰/۰۷/۱۳۵۳ به شماره ۱۰۰۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حمام افوشته

حمام افوشته که در سطحی پایین تر از کوچه قرار دارد و با پاگردی قبل از ورودی و پله ای به هشتی کوچکی وارد که سنگ نوشته ای به دیوار مقابل در ورودی نصب شده است . در سه جبهه رخت کن شمال شرقی آن سه شاه نشین یا صفه به ارتفاع ۵ سانتی متر از کف رواق قرار دارد که صفه شمال شرقی به صورت محرابی پنج ضلعی است .صفه های رواق جنوب غربی حدود ۵۰ سانتی متر از کف رواق بالاتر قرار دارد . در وسط هر سه رواق حوض آب کم عمقی با دیواره و فواره سنگی ایجاد شده است . حوض میانی به صورت کثیرالاضلاع هشت ضلعی و دو حوض دیگر به صورت شش ضلعی است . سقف کلیه قسمت های حمام از نوع طاق ضربی گنبددار بوده که بلندتر از سطح کوچه قرار گرفته است . روزنه های ایجاد شده در آنها دارای پوشش شیشه ای مخصوص به نام جامگاه است . حمام افوشته متعلق به قرن ۹ هجری قمری بوده و با شماره ۱۶۹۵ مورخ ۱۷/۰۹/۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

خانه سورگاه افوشته

در سمت شمال حسینیه کنونی و در مجاورت جایگاه هبات ابوالفضل العباس (ع) کوی افوشته واقع شده
است . سورگاه ساختمان های مفصل و متعدد داشته که به مرور زمان خراب شده است . از ساختمان های قدیم سورگاه فقط یک ساختمان به جای مانده است . این ساختمان ها از موقعیت طبیعی ویژه ای برخوردار بوده اند زیرا ساختمان قدیم موجود بر روی تپه ای سنگی بنا شده و حال آنکه در سمت شمال غربی آن باغ های سرسبز و خرمی در سطحی بسیار پایین تر قرار گرفته که چشم انداز زیبایی برای این ساختمان به شمار می آید . به عبارت دیگر این ساختمان در نقطه ای بسیار بلند و مشرف بر باغ ها و دشت های گسترده سمت شمال غربی و شمال شرقی خود بنا شده است . دنباله این ساختمان ها با شیبی ملایم به طرف جنوب شرقی ادامه دارد . خانه سورگاه یا خانه بروجردی ها متعلق به دوره تیموریان بوده و در تاریخ ۱۰/۰۳/۸۲ با شماره ۹۰۵۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

گنبد میر سید

در شمال شرقی افوشته بر فراز رشته کوهی کم ارتفاع حد فاصل بین محله میر سید و محله دیزاب ، آرامگاهی بزرگ با طرحی جالب و زیبا مشهور به گنبد میرسید قرار دارد . بنا که رو به جنوب شرقی دارد هشت ضلعی و طول هر یک از اضلاع خارجی آن ۹۰/۴ و محیط آن بالغ بر ۲۰/۳۹ متر است . این ساختمان دو طبقه دارای هشت صفه در هر طبقه بوده که صفه های فوقانی از طریق غلام گردش ها به هم ارتباط دارند . گنبد فیروزه فام که دارای پوشش کاشی با اشکال هندسی است ، ساقه آن دارای کتیبه ای به عرض ۳۰/۲ متر و حاوی ۱۲ سوسن شامل نام ۱۲ امام (ع) به خط کوفی درشت می باشد که در متن کاشی های معرق طرح ریزی شده است . گنبد میر سید متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و در تاریخ ۰۸/۰۷/۵۲ به شماره ۹۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

سرداب محله سادات

در میان محله سادات افوشته سردابی است که با پله های آجری چندی به کف ان پایان می گیرد . این سرداب که مظهر قنات صابونی یا شیشه گرمخانه در آن قرار دارد ، دارای طرح جالب چهارصفه با چهار طاق رومی آجری است که ستون های بین طاق ها با آویز ها و فیلگوش هایی تزئین یافته اند . این تزئینات در پایه سقف به صورت مدور در آمده و سقف سرداب بر آنها استوار شده است .
این بنا در فاصله سال های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ از طرف دفتر فنی سازمان استان اصفهان مورد تعمیر اساسی قرار گرفت و با شماره ۹۰۴۹ مورخ ۱۰/۳/۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید .

حسینیه افوشته

حسینیه افوشته همچون نگین انگشتری ، مجمموعه ای ازآثار تاریخی افوشته مانند سر در خانقاه سید واقف ، مسجد جامع افوشته، جایگاه هیات حضرت ابوالفضل العباس (ع) و باقیمانده ساختمان های قدیم سورگاه را به گرد خود فراهم آورده است . این حسینیه مربع شکل و مساحت آن در حدود ۸۳۵ متر مربع است. حسینیه از بناهای زمان قاجار بوده و ابیات سنگ نوشته موجود در حسینیه مرکز شهر مبین آن است که آن حسینیه به سال ۱۲۶۸ هجری قمری برابر با سال چهارم پادشاهی ناصر الدین شاه قاجار بنا شده است و به احتمال حسینیه افوشته هم قبل یا بعد از حسینیه مرکز شهر بنا شده است . موقعیت مکانی و تناسبی که ساختمان حسینیه با سایر ساختمان های پیرامون خود دارد از چنان جاذبه نیرومندی برخوردار است که کلیه بازدید کنندگان را به شگفتی وا داشته است. این بنا با شماره ۱۴۱۸۸ مورخ ۰۹/۱۱/۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .